Laten we maar eerlijk zijn, veel leerlingen zijn niet intrinsiek gemotiveerd. Dat leidt tot ‘opvallend’ gedrag en steeds vaker tot wanhoop bij leraren. Toch is dat vreemd. De meeste 4-jarigen die voor het eerst naar school gaan zijn super gemotiveerd om te leren. Tegen de tijd dat ze op het voortgezet onderwijs zitten is een groot deel van die motivatie verdwenen. Is ons onderwijs daar misschien zelf schuldig aan?

De vraag die we ons kunnen stellen is: Hoe houden we intrinsieke motivatie vast? Of, als die motivatie al is weggezakt, hoe versterk je die motivatie dan weer? Een mogelijk antwoord is: door de verantwoordelijkheid voor het leren bij de leerling neer te leggen.Vraag vooral aan de leerlingen wat ze wíllen leren.  

Maar voordat je dat doet, is het goed om eerst met een groepje leraren te bepalen wat leerlingen móeten leren. Aan welke kerndoelen moet worden gewerkt? Binnen die kerndoelen zouden de leerlingen hun eigen leervragen moeten kunnen stellen. Vervolgens zouden ze de vrijheid moeten krijgen om op hun eigen wijze op zoek te gaan naar antwoorden op die leervragen. Als antwoorden op die leervragen vervolgens met elkaar worden gedeeld, dan is de kans dat kerndoelen gehaald worden – en de motivatie behouden blijft – volgens mij behoorlijk groot.

Hoe zorg jij ervoor dat leerlingen blijvend, uit zichzelf, willen leren?

Bron en © Emmelien.Merchie@UGent.be

Ik ben Emmelien Merchie, afkomstig uit Oudenaarde (Oost-Vlaanderen, België). Ik studeerde af als onderwijskundige aan de Universiteit Gent (Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen). Hier ben ik sinds 2009 als onderzoeker en lesgever werkzaam.

Boeiende ervaringen tijdens mijn opleiding betekenden voor mij de start van een groeiende interesse in mindmaps (visuele, kleur- en beeldrijke schema’s) en het stimuleren van ‘leren leren’. In 2010 startte ik dan ook een vierjarig doctoraatsonderzoek rond de mogelijkheden van mindmapping in het lager onderwijs (5e-6e leerjaar in Vlaanderen/groep 7 en 8 in Nederland). Hoe kunnen we leerlingen het best helpen en ondersteunen bij het leren van de grote leerstofpakken die zij steeds meer (zelfstandig) moeten verwerken? Werken met mindmaps bleek een veelbelovende techniek!

Wat vertelt het onderzoek ons nu precies en hoe wordt deze techniek best ingezet tijdens de lessen?

Mind wat?

De term ‘mindmapping’ is velen uit de onderwijspraktijk niet onbekend. Deze methode om de inhoud van teksten te schematiseren wordt reeds frequent toepast in het onderwijs. Jammer genoeg niet altijd op de juiste manier. Hierdoor worden mindmaps verschillende wijzen opgebouwd, vaak niet zoals oorspronkelijk bedoeld door de ontwerper Tony Buzan. Waarom is die correcte opbouw nu zo belangrijk? Wel, achter een goede mind map schuilen verschillende wetenschappelijk onderbouwde ontwerpprincipes. Zo hangt het werken met kleuren, beelden, associatie en dimensie (bv. dikkere en dunnere takken) samen met het sneller en efficiënter vinden, organiseren en memoriseren van informatie. Omdat deze ontwerpprincipes op onderzoek gestoeld zijn, vonden we het erg belangrijk deze tijdens ons onderzoek te respecteren.

Onderzoek naar ‘leren leren’ en mindmapping

Hoewel mindmaps veelvuldig worden ingezet in de klaspraktijk, is er slechts weinig wetenschappelijk onderzoek over te vinden. Toch zijn er heel wat indicaties dat deze soort schema’s leerlingen kunnen helpen bij het verwerven en verwerken van informatie uit informatieve teksten. Het leek veelbelovend dit verder uit te spitten.
Onderzoek geeft namelijk aan dat leerlingen bij de start van het secundair onderwijs nog altijd te weinig beschikken over basisvaardigheden om grote stukken tekst te verwerken en in te studeren, een belangrijke vaardigheid in hun toekomstige onderwijs- en werkcarrière.

Verschillende leerpakketten

Om te onderzoeken hoe mindmaps het best worden ingezet om leren leren te stimuleren, werden verschillende leerpakketten bestaande uit 10 lessen van 50 minuten uitgetest. Zo’n 213 leerlingen gingen aan de slag met een leerpakket bestaande uit informatieve teksten, aangereikte mindmaps en begeleidende oefeningen (bv. gericht op het invullen van een vergelijkingstabel, woordmozaïek, juist/foutvragen ect). Zo’n 219 leerlingen werkten met een leerpakket waarin leerlingen stapsgewijs zelf informatieve teksten leerden mindmappen. Er was ook een controlegroep van 212 leerlingen die geen extra mindmap lessen ontvingen. Voor en na de lessenreeks werd een studietaak afgenomen. Hierin werd nagegaan hoe leerlingen een informatieve tekst verwerken, schematiseren en instuderen.
De resultaten

Wat bleek uit het onderzoek? Een eerste belangrijke vaststelling is dat de leerlingen die in de klas met aangereikte en zelfgemaakte mindmaps werkten er allen op vooruitgaan wat betreft hun samenvattingsvaardigheden. Dit betekent dat zij er beter dan de leerlingen uit de controlegroep in slagen om belangrijke hoofd- en bijzaken uit een informatieve tekst grafisch en hiërarchisch aan elkaar te relateren. Een tweede vaststelling is dat leerlingen die zelf mindmaps maakten hierbij doelbewuster en strategischer aan de slag gaan. Ze schenken meer aandacht aan belangrijke voorbereidende acties zoals het aanduiden van kernwoorden in de tekst. Hun mindmaps overtreffen qua vormgeving die van leerlingen die mindmaps aangereikt krijgen. Ten derde, blijkt uit het onderzoek ook dat de (kwaliteit van) zichtbare studiestrategieën (bv. samenvatten, de tekst
markeren en reorganiseren) van de mindmappers ook langdurig toeneemt. Hier zijn het dan weer leerlingen die werken met aangereikte mindmaps die de grootste en meest langdurige groei vertonen op het vlak van het zichtbaar en diepgaand leerstrategiegebruik. Leerlingen die werkten met de aangereikte mindmaps gaan meer spontaan tijdens het studeren mindmaps maken. Ze appreciëren mindmaps ook meer, voelen zich competenter en ervaren minder cognitieve belasting.

Praktijkaanbevelingen

Wat kunnen we nu meenemen naar de praktijk?

Ten eerste is het erg belangrijk volledige informatieve teksten aan leerlingen aan te bieden, waarin ze stapsgewijs belangrijke leerstrategieën kunnen inoefenen (bv. aanduiden van hoofd- en bijzaken, relaties ontdekken tussen tekstparagrafen).

Laat in een tweede stap leerlingen zelf actief aan te slag gaan in de teksten.

Een derde aandachtspunt is het aanreiken van goed uitgewerkte mindmap voorbeelden. Het voorzien van gevarieerde oefeningen is hierbij belangrijk, zodat leerlingen de relatie van de lineaire informatieve tekst en de mindmap kunnen ontdekken en inoefenen. Eventueel kan je ze er als uitbreiding ook zelf één laten maken, op een stapsgewijze manier.
Tot slot is het telkens enorm belangrijk alles zowel strategiegewijs als inhoudelijk met de leerlingen te controleren: hebben ze de belangrijkste informatie uit de tekst gehaald? Zijn de oefeningen correct gemaakt?

Toekomstig onderzoek

De bevindingen uit dit onderzoek duiden alvast op een aantal erg interessant aspecten, maar uiteraard zijn er nog een heleboel andere zaken te ontdekken! Momenteel bekijken we hoe het ontwikkeld leermateriaal kan aangevuld worden zodat dit meer mogelijkheden biedt tot gedifferentieerde instructie en dus gerichter kan tegemoetkomen aan specifieke leernoden van leerlingen. Wordt vervolgd dus!

Contactgegevens

Emmelien.Merchie@UGent.be

www.taallereninnoveren.ugent.be

Onlangs brachten wij een bezoek aan Harry Stokhof. Harry is docent-onderzoeker van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Wat hij doet met mindmappen heeft ons versteld doen staan. Hij heeft een bruikbare tool ontwikkeld voor leraren om het gesprek in de klas aan te jagen, op zo’n manier dat de intrinsieke motivatie ( eigenaarschap ) van de leerling voorop staat, en dat lesdoelen niet in het gedrang komen. Dit is volgens ons iets waar het onderwijsveld op zit te wachten. We willen allemaal dat leerlingen actiever worden; dat zij meer eigenaar worden van hun eigen leerproces. De aanpak die Harry heeft onderzocht is daarbij een fantastisch hulpmiddel.

Harry werkt in zijn onderzoek met verschillende fases. Een belangrijk begin is een leraarmindmap.
Deze wordt vooraf gemaakt. Het beste is dat om te doen met een groepje leraren. Er wordt hier dus nagedacht over WAT we de leerlingen willen leren. ( Ook een belangrijke vraag in een Professionele Leer Gemeenschap volgens Dufour). Bijzonder is dat uit een onderzoek van Merchie blijkt dat een leraar georiënteerde mindmap leidt tot beter gebruik van leerstrategieën bij leerlingen. Dat sluit dus goed aan op elkaar.

In de fases die dan volgen komen vele verschillende werkvormen voor, maar een belangrijke tool is steeds de mindmap. Een mindmap kan gebruikt worden voor het activeren van voorkennis, maar ook om verder in te zoomen op wat de leerlingen moeten leren (curriculum). Van daaruit worden de leerlingen uitgedaagd om aan te  geven wat ze WILLEN leren. Ook dat kunnen ze weer in een mindmap weergeven. Dan gaan ze aan de slag en tenslotte maken ze een mindmap over wat ze hebben geleerd en die wordt gedeeld in een klassen-mindmap.

Het gebruik van mindmappen is dus geen doel, maar een belangrijk hulpmiddel om vraaggestuurd leren mogelijk te maken. Daarmee krijgen leerlingen meer regie over wat ze zelf willen leren. Dat leidt tot meer betrokkenheid en een actievere leerhouding. Uiteindelijk zou dat moeten leiden tot meer leerrendament. Dat heeft onderzoek nog niet aangetoond, maar ik ben er van overtuigd dat het zeer de moeite waard is om hiermee aan de slag te gaan.

We hebben Harry Stokhof uitgenodigd om op 28 september een workshop te verzorgen op de MindMap Inspiratie Dag in Sleeuwijk. We nodigen u van harte uit om deel te nemen en kennis te maken met Harry. (klik op de afbeelding)

Lees ook het artikel ‘Eigen leervragen in mindmaps’ van Harry Stokhof in JSW.

Europese Best Research & Practice Award naar Harry Stokhof